نخستین چیزى که درباره انسان مطرح مى شود، مسأله شناخت خلقت انسان است و این که او از چه و چگونه به وجود آمده است؟ قرآن که صحیح ترین منبع براى بینش اسلامى است، هر دو موضوع را به طور مفصل بیان کرده است که از مجموع آیات وارده استفاده مى شود که آفرینش انسان، در سه مرحله انجام شده است: مرحله نخست: خاک متحوّل 1. خاک. 2. گل. 3. گل چسبنده. گل تیره رنگ قالب پى ریزى 5. چکیده گل. 6. از گل خشکیده که به هنگام برخورد با چیزى، صدا مى کند مانند: سبو و سفال. مجموع این حالات ششگانه، حالات مختلف یک چیز هستند و ماده واقعى در همگى یکى است. براى آگاهى از متون آیت مربوط به این امور ششگانه، از هر کدام به ذکر یک آیه اکتفا مى کنیم: 1. خاک «إنّ مَثَلَ عِیسى عِنْدَاللهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُراب ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ». «آفرینش عیسى نزد خدا مانند آفرینش آدم است که او را از خاک آفرید و سپس به او گفت: باش، پس او نیز هستى یافت». 2. گل «الَّذى أحْسَنَ کُلَّ شَىء خَلَقَهُ وَ بَدَأَخَلْقَ الإنْسانِ مِنْ طین». «خدایى که هر چیزى را به نیکوترین وجه آفرید و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد». 3. گل چسبنده «...إنّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طین لازِب». «ما آنها را از گل چسبنده آفریدیم». 4. گل تیره رنگ «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسانَ مِنْ صَلْصال مِنْ حَمَإمَسْنُون». «ما انسان را از گل خشکیده (گلى که هنگام برخورد با چیزى، صدا مى کند) لجن تیره رنگ، آفریدیم». 5. چکیده گل «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسانَ مِنْ سُلالَة مِنْ طین». «ما انسان را از چکیده گل آفریدیم». 6. از گل خشکید مانند سفال «خَلَقَ الإنْسانَ مِنْ صَلْصال کَالفَخّارِ». «انسان را از گل خشکیده مانند سفال آفریدیم». این آیه بیانگر ماده نخستین آفرینش آدم و به گونه اى آفرینش همه انسانهاست و مسلّماً این امور ششگانه، مستقیماً مربوط به حالات ماده نخستین آدم ابوالبشر است و قرآن به نحوى، آن را به همه نسبت مى دهد و مى فرماید: «خَلَقْناکُمْ مِنْ تُراب» و یا «خَلَقْناهُمْ مِنْ طین لازِب» و ماده انسان در این حالات ششگانه، تغییرات کیفى داشته و هرگز تغییرات جوهرى و دگرگونى نوعى به نوع دیگر، نداشته است. البته قرآن کتاب علوم طبیعى نیست، ولى به خاطر اهداف تربیتى، تحوّلات ششگانه اى را که روى ماده نخست، انجام گرفته متذکر مى گردد، تا انسان متکبّر و خود خواه بداند که چگونه دست قدرت و رحمت حق او را از پست ترین حالات، به عالیترین مدارج رسانیده است. مرحله دوم: مرحله تصویر قرآن تصویرپردازى آدم را دومین مرحله آفرینش انسان مى داند، چنان که مى فرماید: «وَلَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوّرناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائَکَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إلاّ إبْلیسَ لَمْ یَکُنْ مِنَ السّاجِدینَ». «ما شما را آفریدیم. آنگاه صورتگرى کردیم، سپس به فرشتگان گفتیم که بر آدم سجده کنید. جز ابلیس همگى سجده کردند». اکنون باید دید مقصود از تصویرپردازى پس از خلقت چیست؟ توضیح این مطلب بستگى دارد به این که مقصود از خلقت در این آیه بیان و روشن شود که: لفظ «خلق» گاهى در ایجاد و آفرینش به کار مى رود و گاهى در تقدیر و اندازه گیرى، چنان که عرب مى گوید: خلق الخیّاط الثوب: یعنى خیّاط پارچه را اندازه گرفت. معناى دوم اگر در جاى خود صحیح باشد، در مورد این آیه صحیح نیست، زیرا مقصود از آن، ایجاد و آفریدن است; به گواه آن که پس از جمله: «خَلَقْناکُمْ» جمله «ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ» را مى آورد و ناگفته پیداست، تصویر با آفرینش ماده نخستین، مناسب است، نه با اندازه گیرى علمى که با فقدان ماده نیز صدق مى کند. اکنون باید دید مقصود از تصویر چیست؟ مفهوم تصویر همان تسویه است که در آیه دیگرى وارد شده چنان که مى فرماید: «وَ إذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إنّى خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصال مِنْ حمإ مَسْنُون*فَإذا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحى فَقَعُؤا لَهُ ساجُدینَ». مرحله سوم: مرحله دمیدن روح مرحله سوم نفخ روح و یا دمیدن روان، در کالبد انسان است. اگر او موجود برترى به شمار مى رود به خاطر همین مرحله است که او را به صورت معجونى چند بعدى درآورده است; از یک نظر داراى عقل، فکر و اندیشه است که وى را به پایه فرشتگان مى رساند و از نظر دیگر، مجهز به غرایز نفسانى است که اگر در تعدیل آنها نکوشد، از اوج کمال به پرتگاه ذلّت سقوط مى کند. قرآن این مرحله از خلقت را چنین بیان مى کند: «فإذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحى فَقَعُوا لَهُ ساجُدینَ». «آنگاه که او را پرداختم (اندام او را به صورتى متناسب آفریدم) و در او از روح خود دمیدم بر او سجده کنید». البته همگى مى دانیم خدا نه جسم است و نه روح، ولى خدا روح انسان را به خاطر عظمت آن، به خود اضافه مى کند; چنان که کعبه را به خاطر عظمتش، به خود نسبت مى دهد و مى گوید: «...أنْ طَهِّرا بَیْتِىَ للطَّائِفینَ...». «خانه ام را براى طواف کنندگان، از بتها پاک گردان». پی نوشت : - آل عمران /59. - سجده /7. - نیز در این موضوع، به سوره انعام: آیه 2، سوره اعراف: آیه 12، سوره اسراء: آیه 61 و سوره ص: آیه 71 و 76 مراجعه کنید. - صافات /11. - حجر /26. - همان سوره به آیه هاى 28 و 33 مراجعه فرمایید. - مؤمنون /12. - الرحمن /14. - به همین مضمون در سوره حجر: آیه هاى 26، 28 و 33 وارد شده است. - اعراف /11. - حجر /28-29. - و به همین مضمون آیه 72 سوره ص، است. - بقره /125. - منشور جاوید، ج 11، صص 17-24 و ج 4، ص 199-203. :